Słownik pojęć przydatnych

Historia dawnej techniki pełna jest specjalistycznych terminów i sformułowań, znanych jedynie niewielkiej grupie specjalistów. Przyswojenie ich znaczenie ułatwia zrozumienie funkcjonowania dawnych zakładów przemysłowych, realizowanych procesów wytwórczych i organizacji pracy w dawnej fabryce. Dotyczy to również dawnej fabryki żelaza w Maleńcu. 

W środowisku jej pracowników przez dziesięciolecia funkcjonował specjalistyczny język, pełen archaicznych terminów i sformułowań, którym opisywano realizowane procesy wytwórcze, stan ówczesnej infrastruktury przemysłowej, stanowiska pracy oraz wewnętrzną organizację. Ich poznanie i przyswojenie pozwoli na pełniejszy odbiór zasobów kulturowych dawnego zakładu przemysłowego w Maleńcu. 

Słownik dawnych terminów metalurgicznych: dawna fabryka żelaza w Maleńcu (XIX-XX w.)

Amerszlak (hamerszlak): zewnętrzna część gęsi odlewanej w piasku podczas spustu surowizny z wielkiego pieca, charakteryzująca się kruchością.

Baba: gruba, ciężka sztuka drewna, okuta na końcach lub w całości odlana z żelaza, służąca do wbijania pali.

Babka (zalepa): kamień w zaprawie wielkiego pieca, przy którym wypływała wytopiona surowizna żelazna.

Bux: odlane w piasku żelazo, kładzione na boku pieca fryszerskiego. Pełniło formę podstawy, za pomocą której wsuwano do wygrzania w ognisku fryszerskim gęś żelaza.

Cap: odlane w piasku żelazo (kowadło), na którym we fryszerce kowale obijali z węgla żelazo wygrzewane w ognisku fryszerskim.

Cembrówka (cembrowina): drzewo, którym obijano i obkładano szyby i chodniki w kopalniach, zabezpieczające przed ich zasypywaniem.

Chlustak: szufelka z krótką rączką, wykorzystywana do napełniania kiblów wodą z dołów kopalnianych i szybów.

Czopy: okrągłe, żelazne elementy (odlane lub odkute) osadzone w końcach wałów napędowych, umożliwiających ich obracanie.

Elza (refa): gruba obręcz z lanego żelaza z dwoma czopami, mocująca toporzysko z młotem kuźniczym.

Elzowe słupy: slupy z drewna grubego o przekroju kwadratowym, podtrzymujące poprzeczki z czopami elzy.

Fus: rozrzedzone, stopione żelazo wypływające z wielkiego pieca

Forma: otwór, z osadzoną w nim niekiedy rurą miedzianą, przez który w piecach dymarskich, wielkich piecach i ogniskach fryszerskich za pomocą miechów wtłaczano powietrze.

Grzyby w piecu: zastygłe kawałki przetopionej rudy żelaza, osadzające się i narastające wewnątrz wielkiego pieca.

Gnichty: odważniki odlane z żelaza, służące do ważenia gotowej produkcji wielkiego pieca lub fryszerki.

Kaganiec: pęk słomy lub suchych gałęzi, zapalany i wrzucany w dół szybu przez górników, pozwalający na oszacowanie jakości i ewentualnej szkodliwości powietrza zalegającego w kopalni.

Kijania (Perlik): niewielki młot o krótkim trzonku lub pałka drewniana, wykorzystywana w robotach górniczych oraz przy rozkruszaniu rudy.

Kibel: drewniany pojemnik podobny do wiadra lub kubła, wykorzystywany do wyciągania i przenoszenia rudy oraz jako miara objętości.

Kopyto: bruzda ryta w piasku mokrym, służąca do formowania gęsi z zastygającej surowizny żelaznej, puszczanej z wielkiego pieca.

Ława: blacha żelazna, podtrzymująca sklepienie w ognisku fryszerskim.

Łupka: okrągła, przypominająca kształtem bochen chleba, sztuka żelaza, wyrabiana w piecach dymarskich.

Niecki (trejtak): drewniane naczynie, służące do wsypywania rudy do gardzieli wielkiego pieca.

Oko: koniec formy wchodzący w piec.

Pierzchnia: długie, żelazne narzędzie ciesielskie, służące do drążenia otworów w grubym drzewie.

Pogrodki (złoby): drewniane koryta (rynny), doprowadzające wodę z rzek i stawów na koła wodne.

Ruszt: drewniane, stabilizujące wiązanie wykonywane pod murowaną konstrukcję wielkiego pieca.

Smar: tłusta substancja (tłustość) wykorzystywana m.in. do smarowania miechów. Sporządzano ją z mieszaniny tranu i starego oleju, rzadziej mieszając łój z rzadkim mydłem  gdańskim. 

Sowka: odciek (dziura) pozwalający na kradzież i potajemne spuszczane żelaza z pieca dymarskiego przez dymarza.

Surowiec: żelazo wytopione w wielkim piecu lub w piecu dymarskim, charakteryzujące się kruchością.

Spadł piec: spadek ilości wytapianego żelaza w wielkim piecu.

Stanąć piecem: wygaszenie ognia w wielkim piecu, najczęściej ze względu na brak wody napędzającej koło wodne i miechy, przepalenie się zaprawy lub brak węgla drzewnego i rudy.

Stolec: grunt wzmocniony iłem i faszynami, na którym ustawiano konstrukcje i maszyny produkcyjne w warsztatach metalurgicznych.

Storce: kołowrót służący w kopalniach do wyciągania spod ziemi rudy.

Sztoła: rów ryty krzyżowo pod zaprawą wielkiego pieca, służąc do odprowadzania i parowania nadmiernej wilgoci.

Szychta: górna część wielkiego pieca, służąca do gromadzenia rudy, węgla drzewnego i kamienia wapiennego oraz ich zsypywania do gardzieli pieca.

Szychtarka: most na palach, biegnący od węglarni do pieca wielkiego, przykryty drewnianym dachem i obity po bokach tarcicami.

Toporzysko: grube drzewo, najczęściej dębowe, grabowe lub bukowe, przechodzące przez elzę, z osadzonym na nim ciężkim, żelaznym motem.

Wietrznik: długi, płócienny, wąski worek na kształt kiszki, doprowadzający świeże powietrze do wyrobiska górniczego.

Wilk w piecu: termin oznaczający wypływ żelaza pomiędzy szpary spękanych kamieni zaprawy wielkiego pieca oraz jego stężenie.

Zamarzło w piecu: zahamowanie wytopu żelaza w wielkim piecu, poprzez słabą pracę miechów, niską płynność surowizny lub zablokowanie oka formy.

Zaprawa: najniższa część wielkiego pieca, w którym zbiera się wytopione żelazo.

Zygadło (rzygadło): pręt żelazny służący do przygotowywania otworów pod ładunki prochowe (zapał).